پێگەی وجودی-ئەخلاقییانەی کار دە کتێبی بارودۆخی مرۆڤی مۆدێرندا/سێباستین لابرۆز/ و.لە فڕەنسەییەوە: کاڕوش عوسمانیان

ژیاننامە و چوارچێوەی ناوەڕۆکی وتارەکە

‌هانا ئارێنت ناسراو به ­ژوهانا ئارێنت، ده ڕۆژی ۱۴ ی ئۆکتۆبری ساڵی ۱۹۰۶دا له‌هانۆڤێر (ئه‌ڵمان) چاوی بە دونیا ھەڵێناوە.‌هانا سەر بە بنەماڵەیەکی جووله‌که‌ بووە و هه‌ر له­ ته‌مه‌نی ۱۸ ساڵییه‌وه له دوو زانستگای ماربۆرگ و فرایبۆرگەوە ‌ده‌ستی به­ خوێندنی فه‌لسه‌فه‌ و یەزدانناسی کردووە. ئارێنت قوتابی هوسێرل، مارتین‌هایدگێر و یاسپێرس بووە. لەوانە چاو پێکەوتن بە­ یاسپێرس‌ کاریگه‌رییه‌کی بەوەجی له‌سه‌ر داده‌نێت. ھانا لە زانستگای‌هایدێلبێرگ­ و ده‌ ساڵی ۱۹۲۹دا به‌رهه‌می” چەمکی ئه‌وین ده‌ فه‌لسه‌فه‌ی ئاگۆستین­دا­”­، ده‌نووسێت. ده‌ کۆتاییەکانی ساڵی۱۹۳۳دا بە گژی ڕژیمی‌نازی­دا دەچێت و‌ بەر له ڕۆیشتنی(۱۹۴۱) بۆ‌ نیویۆرک، بەرەو فڕەنسە دەربەدەر دەبێت. ده‌­ سه‌ره‌تای ساڵی۱۹۵۰دا قوتابێکەی یاسپێرس له دوو‌ زانستگای ئەمریکا، واتە بارکلی و کۆلۆمبیا­، کۆنفرانسی فه‌لسه‌فه‌ی سیاسی­ پێشکێش دەکات. ڕووداوه‌کانی شه‌ڕی دووه‌می‌جیهانی،‌ ڕه‌وتی ژیانی ئارێنت­ تووشی وه‌رچه‌رخان ده‌که‌ن و هه‌ر به ئە‌و بۆنه­یە‌وه‌ ده‌ ساڵی۱۹۵۱دا سه‌رچاوه‌کانی تۆتالیتێریسم، ده‌ ساڵی ۱۹۵۸دا بارودۆخی مرۆڤی مۆدێرن و ده‌ ساڵی ۱۹۶۱دا قه‌یرانی فەرھەنگ بڵاو ده‌کاته‌وه‌. ئه‌م به‌رهه‌مانه‌ ده‌ سه‌رده‌می‌دوا- نازیسم­دا نووسران و بناغەی تێ­فکرینی سیاسی و فه‌لسه‌فیی ئارێنتن، گەرچی ئارێنت خۆی حەز ناکات بە فەیلەسووف دابندرێت{و دەڵێت}:” من سه‌ر به‌­ چوارچێوەی فه‌لسه‌فه‌کان­ نیم، کاری من[…] تیۆری سیاسییه‌”. ئارێنت ده‌ ساڵی ۱۹۶۷دا و له نیویۆرک ده‌بێته مامۆستای قوتابخانه‌ی نوێ بۆ توێژینه‌وه‌ کۆمه‌­ڵایەتییەکان(نیو-یۆرک) و هه‌تا کاتی مەرگی،۴ ی دێسامبری ساڵی ۱۹۷۵ له‌ ئەوێ نابزوێت‌. ئه‌و چوارچێوه ‌زانستی- مێژووییه‌ی تێی­دا به‌رهه‌می‌بارودۆخی مرۆڤی مۆدێرن دەنووسرێت، بۆ تێگه‌ییشتن له ئە‌و مەبەست و نییەتانەی هۆکاری نووسینی به‌رهه‌مه‌که‌ن، زۆر ژیانەکییە. ((ده‌ ساڵی۱۹۵۷دا شتێکی زەمینی و ده‌ستکردی مرۆڤ، هەتا تەشقی عاسمانی تێپەڕاند)). ئه‌م جۆرە پێشکه‌وته زانستییه‌ وه‌رچه‌رخانێکی ده‌ مێژووی مرۆڤ­دا تۆمار کرد: ئەم ڕووداوە دە توانای­دا ھەبوو توانستی مرۆڤ بۆ پەڕینەوە بۆ واوه‌­ی سنووره‌ زه‌مینییەکان و دۆزینه‌وه‌ی ئەو شوێنانەی ھێستا ھەر تاپۆی فروسمانیان(Secret) لەسەرە و ماوەی ھەزاران ساڵە ھەوێنی پرسنی، ڕێزلێنان و تەنانەت ترسیشن، ھێما­سازی‌ بکات. پتر لە ئەوەش، پێشکه‌وته‌ زانستییه‌کانی ئه‌م دواییانه‌، بۆ نموونه‌، تەکنیکە نوێیەکانی بەرھەم­ھێنانی دەستکردانە، دەخوازن وا بیر بکه‌ینه‌وه‌ مرۆڤ دە دواڕۆژ‌ێکی دوور یان نیزیک­دا، بە ھۆی بە ئاگا ­بوون لە{ساتی} چاو بە دونیا ھەڵێنان، ژیان و مردن له‌سه‌ر زه‌وی، خۆی لە سنوورەکانی ئەم بارودۆخەی ھەیە و بە ئە­و جۆرەی خۆیشی تێی­دا ھەیە، بپەڕێنێتەوە. بەسەر ئەمەیشەوە پێگەیشتوویی و بازدانی لە ئەم چەشنە، ده‌توانێت به‌ره‌و ترازان و ھەڵدێرمان بپێچێتەوە، چونکه ­له ­لایه‌ک، چ کەسێک لێی ڕوونە ­چاومان بە چ جۆرە دۆزینەوەیەکی­تر دەکەوێت و ئەو دۆزینەوانە دەکەونە بەردەستی چ کەسانێک و له‌ لایه‌کی­ترەوە، مەترسی بێرەدا دێت مرۆڤه‌کان بکەونە بەر چەنگی ئەو زانسته­ی‌ ھەر خۆیان وەبەریان ­هێناوه، واته‌ ببنه‌ کۆیله‌ی کار- زانیی(savoir-faire) تەسەلی خۆیان. ترسێکی­تر کە ھانا ئارێنت بە دژییەوە ھۆشیارن دەکاتەوە و دە پەنا کردەدا تارمایی ئەم مەترسییە کەم دەکاتەوە، سەرھەڵدانی دیاردەی” تەریکایەتی”یە(Automatisation).‌ ده‌ واقیع­دا، ئه‌گه‌ر بە‌ ڕاست دەربچێت‌ که پێشکه‌وته‌ تەکنیکییه‌کان ده‌ ڕەوت و گەڕیانی ئەو ده­یانه‌ی دوایی­دا، بە گەشە و بازدانێکی زۆر گرینگیان زانیوە و دەبەردان جێگا بە چالاکیی کار چۆڵ بکەن‌، دوا جار ھەتا ئەو ڕادەیەی ئەم پێگەیشتوویی و باز دان­ە لە گومانێک بەدەر نییە و ھیچ بە قازانجی واقیعیەتی باو نییە و بێرەدا کە ئارێنتیش دەڵێت کار کردن بۆ گوزەرانی ژیان، مانەوە و تاک بە چەشنی تەویر(espèce) واجبە، ئەم بازدانە پێش لە چالاکیی کار ناگرێت. بە پێی قسە بە وەجەکانی ئارێنت،‌ نووسەری بارودۆخی مرۆڤی مۆدێرن،دە بەرھەمە­کەدا” بەدەر له بیرکردنه‌وه‌ له‌ ئەو شته‌ی وا خەریکین دەیکەین”، ڕانانێت، بە دواشی­دا بێ چاوپۆشی ­کردن له تێ­فکرینی ئارێنت، ده‌توانین بانگەشە بکەین که مەبەستی ئەم ڕۆنانە پێگە­ی سەرەکی و بنەڕەتی چالاکییه‌کانمانە و بە ئەم شێوەیە مانایه‌کی زۆر گرینگ­تر له‌­ ئەوه‌ی بیری لێ ده‌که‌ینه‌وه‌ لەخۆ دەگرێت.

پێشه‌کی

ئەو شاچه‌مکەی بیرۆکه‌ی ئارێنت سەروبەر دەکات­، بە ” ژیانی دامەزراو لەسەر کردە”(la vita activa‌) دەرچووە. ئه‌م چه‌مکه باس له سێ چالاکی بنه‌ڕه‌تیی مرۆڤ ده‌کات که بریتین له کار، بەرھەم و کرده­‌‌. کار تێک چڕمساوی پڕۆسه‌ی بیۆلۆژیکی ژیانە، گرێ­دراوی زەروورەتێکی ژیانەکییە‌ و خۆی ده دیاردەی خولەک­ئاسای سروشت­ و نۆژه‌نه‌وه‌ی به‌رده‌وامی‌ژیان­دا دەچەقێنێت. کار زیندووبوون و مانه‌وه‌ی مرۆڤ بە چەشنی تەویر، گەرەنتی دەکات. مەبەستی سەرەکی لە کار، چه‌مکی حەیوانی زه‌حمه‌ت­کێشە(l’animal laborans) که “ھەست بە ده‌رد دەکات و تووشی ئەسیمیلە بوون­” دەبێت. بە ئەم شێوەیە سنوورەکانی چالاکی واوەتر لە کار کردن( ھەمیشە ڕه‌نج و دەردی دەگەڵە) و تێچوواندن(consommer) ناڕۆن­. بەرھەم داھێنانی شتی دەستکردانەیە کە پێشکەوتێکی دامەزراو لەسەر ڕیزبەندییەکی کاتی بەدوادا دێت. بەرھەم به ­هیچ چه‌شنێک، زیندانیی چه‌رخه‌ی بیۆلۆژیکی ژیان نییه‌ و ڕێ به ­مرۆڤی سازێنەر‌، واتە مرۆڤی داھێنەری شتی کاتبەدەر دەدات بتوانێت خۆی ده‌ به‌رده‌وامییه‌کی ھەمیشەیی­دا بھێڵێتەوە که خۆ بە دەست­ هیچ زەروورەتێکەوە نادات. ئەوە چالاکییە­کە ڕێ فرەوان ده‌کات مرۆڤ خۆی له چه‌رخه‌ی سروشت ھەڵاوێرێت و بە ئەم جۆرە خۆی له تەویرەکانی­تر بتارێنێت. دوایین چالاکی سەرەکیی مرۆڤ، واتە کرده‌ بە بێ ­ناوبژی هیچ شتێک پێوه‌ندی ڕاسته‌قینه­ی نێوان مرۆڤه‌کان مومکین دەکات. ‌کرده‌ ھاوکات تەعبیر لە چەند­فاقی­بوون و یەکەیی­بوونی مرۆڤ‌ دەکات. کردە بە چەشنێک جیاواز­بوونی مرۆڤ لە تەویرەکانی­تر دیاری دەکات کە ناتوانین قسە لە تاقە مرۆڤێک بکەین، نەخوازە مرۆڤەکان:” فرەیێتی مەرجی کردەی ئینسانییە، چونکه ئێمه­ی مرۆڤ‌ هه‌موو یه‌ک­ جۆرین، واته مرۆڤین، بێ ئه‌وه‌ی کەس خۆی ده‌گه‌ڵ که‌سێک که ژیانێکی ڕابواردووە­، ھەیە و دەژیت یان ئێستا چاوی بە­ دونیا ھەڵنەھێناوە‌هاوچەشن بێت. دە بنەدا وشه‌ی کار هه‌میشه‌ تێکەڵی ده‌رد، ئازار و کوێرەوەری بووە. بێرەدا وشه‌ی لاتینی Tripalium ئاماژه ‌به ­ئامێریک ده‌کات که بۆ ئه‌شکه‌نجه‌کردن که‌ڵکی لێ وه‌رگیراوه‌، ھاوتای ئەم باوەڕە نەرێیە دە زمانەکانی­تر­دا وەک زمانی ئه‌لمانی Arbeit ه، بە مانای ماندوویەتی و ده ‌لاتین­دا دوو وشه‌ی labor,labi دەگرێتەوە کە مانا یەکەمەکەیان (Tripaluim) دەبێتە لەسەر بار خزین.‌ ڕاسته‌ که کار خۆی لە بەرھەم و کرده‌ ھەڵداوێرێت و ھەروەھا ڕاستە کە چاخی مۆدێرن( دەستپێکی لە سەدەی حەفدە بووە) زۆر بە ڕێزەوە لە کاری ڕوانیوە، بەڵام شیکارییەکەی ئارێنت دێت بە گشتی چوارچێوەی ­پێگەیشتوویی تیۆریک و پراتیکی ئەم چالاکییە ده ڕەوتی‌ مێژوو­دا باس دەکات. بێرە دایە ده­زانین پێگە و مانای چه‌مکی کار، بە تایبەت ده‌ سه‌رده‌می‌که‌ونارادا چ بووە و چۆن نائاگا­یی‌ کۆمه‌ڵگای مودێرن­ لە حاست زەروورەتی بیۆلۆژیکی کار مه‌ترسییه‌که‌ بۆ دواڕۆژی مرۆڤایه‌تی. لە ئەمەیش زیادتر، بە دانانی ئۆبژەی سەر بە تێ­چوون­ لە جیاتی ئۆبژە باو و ئاساییە‌کان( ھەروەھا بە ­ئۆبژه‌کانی جیهان ناوی دێت) و بەدواشی­دا تەوسیف­کردنی تەسەلی داھێنان دە ناخی‌ پڕۆسه‌ی نا-بەردەوامێتی­دا کە ژیانی مرۆڤ دادەبەزێت و مەرەدێکی ڕۆژانە­یی و فیڕۆخوازانەی­­ بەسە­ردا دەکەوێت، ڕیسکە وجودییەکانی فرەیێتی بەرھەمەکانی کار شی دەکەینەوە.

ڕوانگه‌ی که‌ونارایی لەمەڕ کار

ئەلف/ بارودۆخی کرێکار

ده‌ سه‌رده‌می‌که‌ونارادا و بە تایبەت له لای نووسەرە کلاسیکییه‌کانەوە، کار وه‌ک پێوه‌ری هه‌ژاری و نه‌داری ھاتۆتە ئەژمار. ده‌­ ڕاستی­دا، کار(pomos) و هه‌ژاری دوو چه‌مک و زاراوەی ئەسیمیلەھەڵگر­ بوون و بە ھیچ ڕێیەک­دا زەمانەتی کۆکردنه‌وه‌ی سامان و دیاری­کەرەوەی ئه‌و که‌سانه­­ نەبوون کە ئه‌ربابی خۆیان نه‌بوون. ئارێنت ئەو وشانەمان دەھێنێتەوە بیر پێشتر ئەفلاتوون ده‌ کتێبی کۆماری­دا دەکاری کردبوون. به ­پێی ئه‌م وشانە‌، حەیوانی زه‌حمه‌ت­کێش(ὁ πόνο)، کە دیلی به‌رده‌ستی زەروورەت و جەستەیەتی، ناعیلاج دەروەست بە سروشتی{ئینسانی} خۆیه‌تی. لە لایەک، کرێکاران ئیدی مرۆڤ نین چونکه لایەنی حەیوانی جەستەیان به‌سه‌ر ژیانیان­دا زاڵه‌ و بە ئەم جۆرەوە ” پەکی” مرۆڤەکان دەکەوێت” بتوانن لایەنی حەیوانی جەستەیان بەرزەفت ­بکەن”. به ­پێی ڕوانگه‌ی ئەرەستو، ژیانێکی باشی بە دوور لە کار: ژیانێکی باش و دامەزراو لەسەر فەزیلەتە، ژیانێکی شارمه‌ندانه‌یه‌، ژیانێک به دوور له ده‌رد و ئازارەکانی کار، بێ بەری لە خۆ بەدەستەوەدان و سەردانواندن بۆ ڕەوتی بیۆلۆژیک. له ­لایه‌کی­ترەوە، کۆیله‌کان لەبەر هۆکارێکی تایبەت ڕاده‌گیران: نه‌ک ئه‌وه‌ی سامان و دارایی تایبەتی ئه‌ربابێک بووبن، بۆیە ڕادەگیران کارەکەیان بەسترابۆوە بە جەستە­یان و حوکمی‌­چالاکییەکی بێ­ پشوودانی جەستەییان بەسەردا سەپابوو. ڕوانگەی که‌ونارایی پێوەندی­دار بە کار لە حاست ئه‌م تەرزە‌ کاری‌ جەستەییە ناوی ‌بە ­باشی دەرنەچووە، سه‌ره‌ڕای ئه‌وه‌ش دژ به ده‌مارگرژیی مۆدێرن، ئارێنت وە بیرمان دەھێنێتەوە به ­پێی باوه‌ڕی که‌وناراییه‌کان کۆیلە وەک کەس، ھۆکاری بە­ سووک­­ دانانی کار نەبووە؛ ئه‌م بە سووک دانانە بە خاتری سروشتی خزمەتکارانەی چالاکییه‌که‌ی بووە. به ­گوتەیەکی­تر، ئه‌وەی که­و‌ناراییه‌کان بەسووکیان دادەنا، کۆیله­کان نه‌بوون، به‌­ڵکوو سروشتی ئه‌و کار و چالاکییە بوو دەکرا، کاری جەستەیی. ئا بێرەدا کۆیلایه‌تی شەرعیەتی پێ دراوە و حەیوانی زه‌حمه‌ت­کێش ‌ده چالاکی خۆی­دا، ده‌گه‌ڵ تەویرەکانی­تر تێکه‌ڵ ده‌بێت و ئەمە تەنیا ڕێگایەک بووە پێی­دا شارمه‌ندان کار لە ژیانی خۆیان بسڕنەوە.  

کار وه‌­ک چالاکییه‌کی تایبه‌تی

ده جیهانی که‌ونارا­­یی­دا مرۆڤ بۆیه مرۆڤه ژیانێکی کۆمەڵایەتی هه‌یه. کۆیله­ش تەنیا فڕی بە ­پانتایی تایبەتییەوە ھەیە. ئنجا لە ئەو کاتەوە وشه‌ی تایبه‌تی مانایه­کی ئەوتۆی پێوە دەلکێت:  تایبەتی بە مانای ‌”بەرزترین و ئینسانی­ترین لێھاتوویی و توانست‌”. پانتایی گشتیش تەعبیر لە دوو مانا دەکات: یه‌که‌م، ئەم بابەتەی به ­تایبه‌تی دە ئەم مەیدانەدا سەرنجی ئێمە بۆ لای خۆی ڕادەکێشێت، ھەر ئەو شتەیە لەوانەیە بە گشتی ببیسترێت و ببیندرێت. دووه‌م، ئەم جیهانەیە که بە ­پێچەوانەی جیھانی تاکەکەسی، ھەموومان تێی­دا بەشدارین و جیهانی‌هاوبه‌شی هه‌مووانه. که‌وناراییه‌کان خۆیان ھەتا ڕادەیەک ئاوڕیان وە پانتایی تایبه‌تی دابۆوە. دوو پانتایی گشتی و تایبه‌تی به ­سه‌رهه‌ڵدانی شاره‌ که‌وناراییەکانەوە لێکتری جودا دەبنەوە و فەزیلەت وێڕای حوزووری ئه‌وی­تر، ­ده پانتایی­گشتی­دا خۆی ھەڵدەنێت: ھەبوونی خێزان،‌ مه‌رجی سەرترێتی(exceller ) و فەزیلەت نەبووە، بەڵکوو گرینگ ئه‌وه‌ بووە شارمه‌ندەکان ناسیبایانی. کار کە چالاکییەکی پێوەندی­دار بە کۆیلەیە و دە بنەڕەت­دا سەر بە پانتایی تایبه‌تییە­، بەردەوام لە لایە­ن ژن و پیاوەوە دەکرێت، به‌ڵام سروشتێکی جیاوازی ھەیە. ده ‌ڕاستی­دا، پیاو وەک سه‌رۆکی خێزان(pater familias) ھێمای دابین­کردنی پێداویستییه‌کانی بنەماڵە و پاراستنی سامان و دارایی­ خێزان‌ بووە و کاری ژن ته‌نیا بە ماڵ­ و منداڵ­ ڕاگەیشتن بووە. هه‌م ژن و هه‌م پیاو دیلی به‌رده‌ستی زەروورەتێکی بیۆلۆژیکن، بۆیه ناتوانین قسه‌ له ئازادیی چالاکییه‌کان بکه‌ین:” کۆمەڵەی ئاسایی و سروشتیی خێزان، دە ئاکام­دا، بە ھۆی زەروورەتێکەوە سه‌ری ھەڵداوە و ھەر ئەم زەروورەتەش تەواوی چالاکییەکانی خێزانی دیاری دەکرد”. بە ئەو جۆرەی پێشتر باسی ھاتە گۆڕێ، ئه‌و بنەمایەی کار له زه‌حمه‌ت جودا ده‌کاته‌وه، تایبه‌تمه‌ندیی فەوتان­ھەڵگری(périssable) کارە، بە ئەمەیشەوە دیسان کار زەروورەتێکە: بۆ ڕوون­کردنه‌وه‌ی ئەم ڕوانینەش، ئارێنت مەیدانی کار و جووتێک پێڵاو وک نموونه دەھێنێتەوە‌: زه‌وی یان مەیدانی کار دەکرا بە چەشنی بەرھەم چاوی لێ بکرێت، وەک ئاکامی‌چالاکییەکی ده‌ستی­ و عەینی کە‌‌ بۆ ماویه‌ک­ دەماوە. یان بە ­بێ کارێکی به‌رده‌وام، بە گوتەیەکی­تر،‌ بە بێ کارکردن، ئەم زه‌وییە بە ئەو جۆره‌ی دە جیھانی مرۆڤەکان­دا ھەبووە، نەدەما‌. جووتە پێڵاوەکەش تەنیا بە تێپەرینی زەمان کەڵکیان لێ وەردەگیرێت، یان لە مانای ئەوتۆی وشەدا، ئه‌گه‌ر ئەم جووته‌ پێڵاوه‌ ده‌به‌ر نه‌کرابان، وه‌ک خۆیان ده‌مانەوە‌: ئه‌مه‌ش ئەو تایبەتمەندییەیە کە شتێکی ئاسایی وەک پێڵاو ھەیەتی: ئەم نموونەیە، به­ باشی ڕووکردی ئارێنت ڕوون ده‌کاته‌وه. به پێی ئەم ڕوانگەیە چالاکی مرۆڤی زه‌حمه‌تکێش، ھەبوونی کارێکی به‌رده‌وام­ واجب ­دەکات، چالاکییەکی ڕۆژانه‌ که ده‌ سه‌رده‌می‌که‌ونارادا، گیرۆدەی پانتایی تایبه‌تی­ دەبێت، بە ئەم دەراوەدا ئەم کارە ماندووکەرەوە و شه‌که‌ت­ھێنە، غیابی ھەمەلایەنەیی بەشێک لە نیشته‌جێیانی شار(πόλις)، ڕه‌نجی ناسین و تێگەیشتن لە ئەو چالاکییە قورسەی ھەڵگرتووە کرێکاران کردوویانە.

گۆڕانی بارودۆخی کار

هۆکاره‌کان ومەرجەکانی گۆڕان

سەردەمی‌مۆدێرن خۆی بە پێی ئەو چەمکەوە دەناسێنێت ئارێنت بە نامۆیی(aliénation) لە جیھان ناوی دەھێنێت و خاوەنایەتی­سڕینەوە ڕیشە و سەرچاوەکەیەتی: ھەندێک لە مرۆڤەکان کە دیتیان لە ئەو پێگەیە بێ­بەش بوونە دە جیھان­دا ھەیانە، خۆیان بە دژی ڕوانگەیەکەوە ھاتە بەرچاو پێی وابوو بۆ دابین­کردنی زەروورەتەکانی ژیان کارکردن لەچار­نەھاتوویە. بە ئەو جۆرەی لە ئەم پاراگرافەوە دەر دەکەوێت، کار ڕێی بۆ دەکردنەوە دارایی و سامان کەڵەکە بکەن کە بە دواشی­دا دەگۆڕا و دەبوو بە سەرمایە. بە بڕوای نووسەر کۆکردنه‌وه‌ی سه‌رمایه ڕیشه‌ و بنەمای ئابووری سه‌رمایه‌دارییه. کار چالاکییه‌که‌ تێی­دا هیچ‌ پێوه‌ندییه‌ک ده‌گه‌ڵ مرۆڤه‌کان و جیهان ناگوورێت‌، کەسی کرێکار خۆیەتی و جەستەی. بە ڕای ئارێنت، نه‌بوونی ئاگاییه‌کی گشتی تەعبیر لە ھەبوونی پیشه‌ی جیاواز و بەربڵاو دەکات. هه‌تا سه‌رده‌می‌مۆدێرن کرێکارەکان ھیچ ئاگاییەکیان له بارودۆخی خۆیان نه‌بووە، چونکە یەکپارچە­بوونیان وەک چین و ھەروەھا وەک چینێک لە مرۆڤ، سێبەرێکی بەرینی خستووەتە سەر ھەموو جۆرە ھەستێکی پێوەندی­دار بە ناقایل­بوون و ناڕازی­بوون. به ­گوتەیەکی­تر، نه‌بوونی جیاوازی کە تایبەتمەندیی ئاسایی و سروشتی یەکپارچەییەکە­ بووە، بە شێوه‌یه‌کی زەرووری حەوجەبوون بە کرده­ی لێ دەکەوتەوە، ئەویش”‌ده­ مانای ژیانی­دامەزراو لەسەر کردە­دا”. بۆیه ڕاپه‌ڕینی کرێکاران نه ده سه‌رده‌می‌که‌ونارادا و نه ده سه‌رده‌می‌ناوەڕاست­دا سەری ھەڵنەداوە: کێشه‌ و گرفتی ڕێککەوتن، ھەوێتی، داواکاری و ناڕەزایەتی ھەرگیز سەری بەرز نەکردووەتەوە. ئه‌و نموونه‌یه‌ی ئارێنت ئاماژه‌ی پێ ­ده‌کات نموونه‌یەکە سێنێکا قسەی لێ دەکات و پێی­دا بۆمان ڕوون ده‌بێته‌وه‌ له چ گۆشە­نیگایەوە سێناتۆره‌کان گرێ­دراو بە شار و شارمەندی، ھەوێتی و ھاوزات­ بوونی(identification) کۆیلەکان بە مەترسیی دادەنێن: سێنای ڕۆمی‌یاسای پێوەندی­دار بە­ جلوبەرگی یه‌کده‌ست بۆ کۆیله‌کان (له‌ کاتی‌هاتنیان بۆ نێو کۆمه‌ڵگا) ڕه‌ت ده‌کاته‌وه، چونکه ئەگەر کۆیله‌کان لە­ حاست ئەو ­بارودۆخەی تێی ­دان و لە ئەو “توانستە مومکینەی”  ھەیانە بە ئاگا بن، تووشی ھەڕەشە دەبن. ده‌ست­­پێڕاگەیشتنی کرێکاران‌ به ­پانتایی گشتی ڕێی شۆڕشی کرێکاران دەکاتەوە و ده‌توانن خۆیان وه‌ک شارمه‌ند بنوێنن و ھەموویان یەکبەرە بە شوێن ڕزگاری  بکەون و ھەستی سەر بە وڵات و نیشتمان­بوونیان بورووژێت.­

له پانتایی تایبه‌تی بەرەو پانتایی گشتی

ته‌ناهی یان بە گوتەیەکی­تر کار و باری سەر بە پانتایی تایبه‌تی، ھۆکاری سازبوونی کۆمه‌ڵگایە، به تایبه‌ت چینێکی یەکپارچەی کۆمەڵایەتی کە بە کرێکاران دەردەچێت. خاوه‌نایه‌تی نموودی­ تەسەلایەتییەکەی یەکە بە خۆوە دەگرێت: ئەوەی پێوەندی ھەیە بە ­پانتایی تایبەتی، واتە زەوی، دەگۆڕێ و ده‌بێته بابەتێکی سەربە ­پانتایی گشتی: بێرەدا سەرھەڵدانی ھەستی سەر بەنەتەوەیەک­بوون و زەوییەکی ھاوبەش بەرچاو دەکەوێت. به‌ درێژایی ئه‌و چه‌ند هه‌زار ساڵه‌، بە ئەو جۆرەی باسمان کرد، کار وڵامی‌پڕۆسه‌یه‌کی بیۆلۆژیکی بووە و به ­شێوه‌یه‌کی بێ ­وێنه دەوری خۆی دە پانتایی گشتی­دا­­ گێڕاوە. کار زەمانەتی بایەخی زێده‌ی وەبەرھێنان نەبووە و به­ هیچ شێوەیەک سه‌رچاوه‌ی کۆکردنه‌وه‌­ی سامان و سەروەتیش نه‌بووه‌. ده به‌شی دووی کتێبی”بارودۆخی مرۆڤی مۆدێرن” ­دا، ئارێنت لێمان ڕوون دەکاتەوە چۆن کار دە پێش­دا له چالاکییه‌کی نائاشکرا و نھێنییەوە بەرەو چالاکییەکی ھەمەگرانە و گشتی ڕۆیشتووە و ئاوا کار کردن بە ئەستۆی ھەموو کەس­دا ھاتووە. که­‌وایە پێ ده‌چێت کار پانتایی تایبه‌تی به‌ره­و پانتایی گشتی‌ تێپه‌ڕاندبێت‌: ھۆکارێکی­تریش ئەمە بووە مرۆڤەکان ئەو ئاگاییەیان دەستەبەر کرد کە کار توانیویتی ئامرازێک بێت بۆ کۆ کردنه‌وه‌ی سەرمایە لە ڕێی ئەو بەرھەمانەی بایەخی زێده‌یان بە دوای­دا دێت. پانتایی تایبه‌تی توانی بە پانتاییەک دەربچێت( ده ‌سه‌رده‌می‌که‌ونارا­دا بە باشی ھەستی پێ کرابوو) کە مرۆڤ ڕێک وەک زەوی دەبێتە خاوەنی، واتە پانتاییە­ک کە مرۆڤ وەک دارایی و سامان لێی دەبێتە خاوەن. خاوه‌ن زه‌وی بە ھۆی ئەو سەروەرییەی لەسەر ئامانجەکانی پێوەندی­دار بە پارەوە ھەیەتی، چالاکیی کار لەسەر زه­و‌ی وە ڕێ دەخات و بە ئەو جۆرەوە دەبێتە خاوەنی سەرمایە و سەروەت؛ بە­ ھاتنی سەردەمی‌مۆدێرن، پێوەندی نێوان زه‌وی و کۆکردنه‌وه‌ی سه‌رمایه، تایبه‌تمه‌ندییه‌کی پیرۆز و نوێ به‌ خۆوه‌ ده‌گرێت. بۆیە ئەم جار شێتانه‌یه‌ مرۆڤ یەکبەرەی ژیانی خۆی بۆ که‌م کردنه‌وه‌ی داراییەکانی، خەوش­دار کردنی پانتایی گشتی، پێگەی خۆی له­ شار و کرده‌ سیاسییەکەی تەرخان بکات، بە ئەو جۆرەی دواتر دەبینین تێپەرین لە چالاکیی کار لە پانتاییەک بۆ پانتاییەک، لانی که‌م، دە ڕواڵەت­دا هەلی که‌م­کردنه‌وه‌ی به‌رهه‌م هێنان دەڕەخسینێت و به‌ دواشی­دا لە تایبه‌تمه‌ندیی خولەک­ئاسای ژیانی‌ بیۆلۆژیک تێدەپەرێت. به­گوتەیەکی­تر، کاری که‌م و سووک،‌ بە شێوەیەک بۆ واوه‌ی ناتەسەلییەکانی ژیان هه‌ڵده‌کشێت، بۆ  دەرکەوتن له چه‌رخه‌یەکی سروشتی که نه کۆتایییەکی ھەیە و نه سه‌ره‌تایەک یان تێی­دا چالاکی ته‌نیا ھەر چه‌رخه‌ی به‌رده‌وامی‌ده­ست پێ کردنەوەیە. ئه‌م پڕۆسه‌یه‌ ته‌نیا کاتێک سەر دەگرێت که دابه‌شینەوەی کار( که پەرە بە شێوازێک دەدات ھۆکاری‌ به‌رهه‌م هێنانه)، کرابێت، ئەویش بێ خۆنەبان­کردن له‌ ئەم ڕاستییە کە دابه‌ش­بوونەوە ته‌نیا ده پانتایی گشتی­دا ئیمکانی ھەیە: بارودۆخێکی لە ئەم چەشنە{دابەشینەوە} ھەرگیز ده پانتایی تایبه‌تی­دا جێگایه‌کی نه‌بووه. ئارێنت له ئە‌و بارودۆخه‌دا شتێکی وەک “فراژووی دژ به‌ سروشتی سروشت”(croissance contre nature du nature) بەدی دەکات و به ئە‌مه‌ ده‌گات دابه‌­ش­کردنی ئه‌رکه‌­کان، له سه‌ر کارکردی تایبه‌­تی­بوونی هیچ شتێک دانامەزرێت، به‌ڵکوو وه‌ک دابه‌ش بوونێکی به‌­ هه‌ڵکه‌وت وایە‌ تێی­دا تەواوی کرێکارەکان سروشتێکی بگۆڕیان ھەیە. ده ڕاستی­دا پێویسته سروشتی یەکەیی­بوون لە ھاوکاری جودا بکەینەوە‌: دەربارەی بابەتی یەکەم واتە سروشتی یەکەیی بوون، ئه‌و تاکانەی تێی­دا بەشداری دەکەن نه پۆستێکی دیاریکراویان ھەیە و نه پسپۆرایەتییەکی تایبەتیان ھەیە. ئەمە خسلەتی دابەش­بوونی کارە.

سنوورەکانی گۆڕان

به بڕوای ئارێنت، مارکس ھیچ جیاوازییه‌کی لە نێوان کاری ده‌ستی و کاری هزری دانه‌ناوه‌. کاری ده‌ستی ده سه‌رده‌می‌مۆدێرن­دا له لایه‌ن هه‌موو که‌سه‌وه شیاو نرخێنراوە‌. بە پێچەوانەی کاری ھزری ­که ده‌گه‌ڵ چاڵاکییەکی تەماوی و گوماناوی پێوەندی ھەبووە، کاری دەستی چالاکییه­ک بووە وای کردووە لەبەر چاوی ڕوانگە و بۆچوونەکان بێ وێنە بێتە بەر چاو. شت دە جیھان­دا خۆی چەق دەکات، تایبەتمەندییەکی کاتی و نابەرھەست دەستەبەر دەکات و ھەموو کەس ناسیویتی: کاری هزری ھیج وەبەر ناھێنێت و واقیعیەتێکی ھێزەکی و عەینی گەرەکە ھەتا ببێتە ئوبژەی بەر ئاگایی، شێعره‌ک بنووسێت و نیگار بکێشێتەوە: ئارێنت ئەم جۆرە چالاکییە بە “گووران و ڕسکانی بابەتی نابه‌رهه‌ست دە ئوبژە‌ زەینییەکان­دا” ناو دەھێنێت. کاری هزری که پێی نییە چەق ببەستێت و بە مەرگی ئافرێنه‌ره‌که‌ی کۆتایی پێ دێت، هیچ کات ناناسرێت و ته‌نیا ده سروشتی ڕوح­{تاک}دا درێژەی دەبێت. ڕزگاری و باش­تربوونی دۆخی کرێکارەکان بۆ وەبەرھێنانی چالاکییەکی ھزری چ گۆڕانێکی لێ نابێتەوە کە به‌ر له ئە‌وه‌ی کارێکی گشتی بووبێت و سه‌ر به پانتایی گشتی، وەک کارێکی سەر بە پانتایی تایبه‌تی دەمێنێتەوە. بە پێچەوانەی ئه‌و بابەتەی وادیاره‌ له‌ پێشتره‌وه‌ ئاوڕێ وێ دراوە و ئاماژه‌ی پێ کرا، نووسه‌ر ده‌ڵێت مرۆڤی زه‌حمه‌تکێش ده‌توانێت ده پانتایی گشتی­دا پێگه‌یەک شک ببات. دە ڕاستی­دا، بە پێچەوانەی چەمکی مرۆڤی سازێنەر، وا دێتە بەرچاو چالاکیی کار ھەر دە پانتایی گشتی­دا­ ڕوو دەدات، بەڵام بکەری چالاکیی کار سەر بە پانتایی تایبەتییە. به بڕوای سمیت ئه‌و شته‌ی مرۆڤ له حەیوان‌ جودا ده‌کاته‌وه‌ ئه‌مه‌یه‌ مرۆڤی سازێنەر کەلوپەل دەگۆڕێتەوە و ده پانتایی گشتی­دا(ھەمان بازار) به‌رهه‌مه‌که‌ی ده‌گه‌ڵ ئه‌وانی­تر ده‌گۆڕێته‌وه‌. به ئە‌و پێیه­شەوە بێ لەبەرچاوگرتنی گۆڕێنه‌وه‌ی به‌رهه‌م، پارە و بایەخەکانی کار بەرھەمێک وەبەر ناھێنن. ئه‌مه‌ پانتایی گشتییه که بایه‌خ  به شتێک دەدات، ته‌نیا پانتایی گشتی. بۆ مرۆڤ بە مانای حەیوانی زه‌حمه‌ت­کێش، پانتایی گشتی بزراوه‌: ته‌نیا ده‌توانێت ژیانی تایبه‌تی خۆی بخاته‌ به‌ر چاوی هه‌موان. نییەتی کار کۆتایی پێ ھێنانی به‌رهه‌می‌شتی –سەر به ئە‌م –جیهانه نییه. کار ھەر وڵامێکه‌ بۆ زەروورەتێکی بیۆلۆژیک و تێ­چوونێکە ڕۆژ دەگەڵ ڕۆژێ گرینگ­تر دەنوێنێت.

کار و ژیان دە سەردەمی‌مۆدێرن­دا

دەوری مەکینە و حەیوانی زەحمەت­کێش

بە ئەو جۆرەی پێشتر تێگەیشتین بەرهەم، واتە وەبەرھێنان مرۆڤ دەباتە نێو بارودۆخێکی کاتی. بەرهەم ناوبژیی مرۆڤ و جیهانه. کار لە حاست مرۆڤ ئیدی هیچ سەرەتا و کۆتاییەکی نییە، چونکه لە پڕۆسەیەکی ژیانەکی و ماددییەوە گرێ­دراوە و کەوتووەتە بەری ھەڵسووڕان و گەڕیانێک­. حەیوانی زەحمەت­کێش ھەندێک ئامێر ساز دەکات که مرۆڤی کرێکار بۆ کار کردن پێویستی پێی ھەیه. ئەو ئامێرانه قورسایی کار و ئەرکی ڕۆژانه سووک دەکەنەوە و تەنیا ئامێری پێوەندی­دار بە چالاکییەکی وەک کار ­کردنن که پلە بە پلە دێنه کایه­وە. ئەم ڕوانگەیه بە ئەو مانایە لێک نادرێتەوە کە ئەو ئامێرانه بۆ مەبەستێکی سەرەتایی وەک سارێژکردنی ئەو دەرد و زەحمەتە ساز کراون کرێکاران بەرەوڕووی دەبنەوە، بەڵکوو بۆ بنیاتنانی جیهان و شوێن ­دانان چاکراون. گەرچی مرۆڤی زەحمەت­کێش به دوای دامەزرانی جیهان نییه، بەڵام مرۆڤی سازێنەر به دوای دانانی جیهانێکه شوێن­پێی و نیشانەی خۆی لەسەر زەوی دیاری دەکات. ئارێنت پێی وایه ده ماوەی شۆرشی پیشە­یی­دا، مەکینەی بەکار­هێنراو بۆ کارکردن لە جیاتی کرێکاران، خۆی بە ئینسانی دەکات یان یەکجار زۆرتر لە ئۆرگانیسمی‌مرۆڤ خسلەتی ھاوچەشنی ئورگانیسمی‌مرۆڤ بە خۆوە دەگرێت. مەکینەکان خۆیان ڕێکوپێک دەکەن، به شێوەی ئوتوماتیکی کار دەکەن و لە ئەم گۆشەنیگایەوە کە ھەر ئەو ئەرکە جێبەجێی دەکەن دەبا مرۆڤ کردبای، ئەو پەری کارکردی خۆیان دەنوێنن. لە ئەمە بۆ پێشەوە مەکینەکان ئیدی تەنیا درێژەی بازوو و دەست­ و پەنجە یان یارمەتییەکی پێوەندی­دار بە چالاکی نین؛ مەکینەکان دەترنجێنە نێو پڕۆسەی چەرخەی بیۆلۆژیک­، یان دەتوانن پێگەی مرۆڤ بگرنەوە و  جێگای پێ چۆل بکەن: ” ئامێرەکان بە دەستەبەر کردن و نواندنی ھەندێک تایبەتمەندی و کارکرد کە لە ئامێرتەوەرییەکی سادەی تێدەپەرێنن، ڕێسکیکی گەورە دەکەن”. بێرەدا جیاوازی نێوان ئامێر و مەکینە به جوانی ئاشکراتر دەبێت، ئەو  تەکنۆلۆژییە نوێ و پێشکەوتووانەی که مرۆڤی سازێنەر و  داھێنەر ڕادەستی کرێکارانی دەکات، چالاکی و کارەکەی کەم­تر ئاسان دەکاتەوە. ئنجا ئەگەر زەحمەتی کار و چالاکی ھەتا ڕادەیەکی کەم سووک بووبێت، مرۆڤی زەحمەت­کێش به زانینی وڵامی‌زەروورەتێکی ژیانەکی کە پارێزەری ژیانە، لەبەر ئەوەی ئاگاداری پووچ­بوونی ئەو چالاکییە نییە دەیکات، بەسەر ڕیسک­دا دەکەوێت. ئەگەر ئەم زەروورەتە ئیدی به­رھەست نییە و ھەستی پێ­ناکرێت، دواجار ئەو شتە چەق ناکاتەوە کە پێکھێنەر و سازێنەری بارودۆخی مرۆڤە، شێوازێک کە کرێکار ھیچی دیکە بە دوای مسۆگەر کردنی ئازادی خۆی­دا ناگەڕێت، چونکه بە ھۆی ئاسانی کارەکەی که ئوتوماتیک­بوونی مەکینەکان مومکینیان کردووە تووشی نابەئاگایی بووە. کەوایه تەکنۆلۆژیا پێشکەوتووەکان جیهان دەگۆڕن، بەڵام بارودۆخی مرۆڤ ناگۆڕن، ئامێرە سازکراوەکان که لە دەستیان دێت کار زۆر ئاسان بکەنەوە، هەرگیز ناتوانن بە تەواوی جێگای کار بگرنەوە.

کار و تێچوون: نا-بەردەوام­بوونی بەرھەم

پرسیار ئەمەیە ئایا مرۆڤ لە پێناو تێچوواندن(consommer) کار دەکات یان تێچوواندن(consommer) دە پێناو کار کردن دایە؟ ئارێنت وڵامی‌ئەو پرسیارە ناداتەوە و پێی وانییه وڵام ­دانەوەی ئەم پرسیارە  ئیمکانی ھەبێت. به بڕوای ئارێنت کار و تێچوون دەگەڵ گەشەی چەرخەیەکی ژیانەکی پێوەندیان هەیە و ناتوانین ئاستی کۆتایی و ئاستە ناوەڕاستەکان لێک هەڵاوێرین. کۆمەڵەی خەڵک وەبەرھینانی بەرھەم دەبەستنەوە بە کار و بە ئەم جۆرەوە دەکەونە شوێنی تێچوواندنێکی فرە خێرا، جۆرێک لە واوە- تێچوون(ultra-consommation). حەیوانی زەحمەتکێش لە دوو نییە وەبەرھاتنی بەرھەم کاتبەدەر بکات: کۆمەڵەی کرێکاران وێڕای سازبوونی کۆمەڵگا مۆدێرنەکان ھەڵدەنرێت، یەکەمایەتی بەرھەم دەبڕێتەوە و جێگای خۆی بۆ کار چۆل دەکات و بە ئەو شێوەیە زەمانەتی فرەیێتی و تێچوونێکی بێ­ناوبژییانە و خێرایە. کۆمەڵەی تێچوون­خواز، بە بەری گوتەزایەکی ھاوچەشنەوە تەواوی جۆرە جیاوازەکانی کار پۆلێن­بەندی دەکات، چونکه ھەموویان ئامانجێکی‌هاوچەشنیان هەیە: پاراستنی ژیان و ڕۆچوون دە پڕۆسەیەکی ژیانەکی­دا. کار بووەتە چالاکییەک کە بەسەر تەواوی چالاکییەکانی پێوەندی­دار بە ژیان­دا زاڵە. ژیان بە ئاسۆی ئەم گۆشەنیگایە­دا کە ئێمە­ تەنیا بۆمان دەگونجێت لەسەر دابەزین و کەم ­بوونەوەی وەبەرھاتووە ئینسانییەکان(کە دە زەمان­دا خۆیان تەوسیف­دەکەن و چەق دەبەستن) باس ­و دەمە­تەقە بکەین، بڕست لە بەردەوام­بوون دەبڕێت، تەواوی بەرھەمە ئینسانییە واجبەکانی نێو پڕۆسەیەکی ژیانەکی خێرا تێدەچن. بۆشایی نێوان کار و تێچوون ئەوەندە لێک نیزیکە کە ژیان لەسەر ئەم پێوەندییە نیزیکە چەقی بەستووە و ناتوانین پێشگیری له تێچوواندنی بەرهەمە­کانی کار بکەین. مرۆڤەکان بەرهەم وەبەر دەھێنن، بەرھەم تێدەچێت و سەرله نوێ وەبەری دەھێننەوە، به­ شێوەیەک که نە بەرھەم­ھێنان و نە تێچوواندن هیچ کامەیان دەوام نادەن: کار بە ئاشکراییەوە چالاکییەکە که بۆ گیانلەبەرەکان کەلوپەلی پێوەندی­دار بە تێچوون دابین دەکات، کەلوپەلی نابەردەوام  و ناپایەدار وەبەر دەھێنێت که پێویستە بەردەوام نوێ بکرێنەوە. کار چالاکییەکە نه کۆتایی هەیە و نه سەرەتای هەیه.

شکست هێنانی ڕزگاری و ڕیسکەکانی به­‌هەڵه ڕۆیشتن

ئەمڕۆ داگەڕانی ئاستی دژوار ­بوونی کار ئەم باوەڕەی ھێناوەتە کایەوە که لە ئەمە ­بە­دوا بە خەیاڵ­دا تێناپەڕێت”: سڕینەوەی کار بە چەشنی چالاکییەکی مرۆڤانه”. ئەم سڕینەوەیە به ­دڵنیاییەوە لێی دەوەشێتەوە بیری لێ بکەینەوە، بەڵام بەسەر ئەمەیشەوە ھەتا ­ڕادەیەکی کەم تێگەیشتن­ھەڵگرە و تەنیا ده بارودۆخێک­دا و بە ئەم مەرجەوە خۆی­ وەبەر دەھێنێت کە به گشتی تێپەستاوی چەرخەیەکی بیۆلۆژیکی پتەوەی پێوەندی­دار بە مرۆڤه، بەڵام تێ­چوون بەسەر تەواوی چالاکییەکانی­دا زاڵ  بووە. به پێی باوەڕی ئارێنت ئەم جۆرە بارودۆخە، نەزۆکی گشتیی تاکەکانی بەدوادا دێت که تێی­دا هیج شوێنێک بۆ داھێنەرێتی و وەبەرھێنانی بەرهەمێکی پایەدار بوونی نیه و تێ­چوون دەبێتە ژێرخانی سەرلەبەری ژیانی مرۆڤ. لە ڕێی ­پێهەڵداگوتن به­ کار، بەرهەمێکی­تر دێتە مەیدان، ئەو شتەی کۆمەڵگا مۆدێرنەکانی ئێمه حەزی لە کردنیتی، کۆمەڵگایەک که له­بەر تیشکی چوارچێوەیەک ئەم جۆرە چالاکییە دەورووژێنێت کە وەک پێشوو کەم و زۆر دژوار و زەحمەته، ئەم کۆمەڵگایە حەز دەکات له ژێر ناوی جۆره ڕزگارییەک که ھەر بە ناو ڕزگارییە، بڕەو به نا­بەردەوامی‌بدات. ئەگەر ئەوە بە ڕاست دەر بچێت که ڕزگاربوون له کار، ئەم کاریگەرییە کەم دەکاتەوە بایی ئەمە ھەیە بتوانێت دژکردوەوی دەرەکی هەبێت، بۆ نموونه کەم­بوونەوەی پیشە، تۆلە­کردنەوە، مەترسی و زەروورەتێکی دەروونی که سەرەڕای هەموو شتێک وەک زەروورەتێکی سەرەتایی چەق دەبەستێت، دواجار: ئایدیای مرۆڤی ئازادکراو لە داو و بەندی کار، لە ھەڵەیەک بەدەر نییە، ئەم ئایدیایە بە کردەوە تێبینییەکی بێ­وێنەی چەشنی کەم­کردنەوەی دەرد ڕەچاو دەکات. به هەمان شێوە ئەگەر زەبر جێگای پێ ­چۆل ­کرابێت، چەرخەی ژیانی بیۆلۆژیک هەمیشە لەسەر هێمای خۆی، واتە کەم بوونەوەی تێ­چوواندن فام­کراوە و ھەروەھا بەدەستەبەرکردنی خواستی ئازادیی کار نەکردن، بەچەشنی ئەو کەسانەمان لێھاتووە حوکمی‌تێچوواندنن بەسەردا سەپیوە. به گوتەیەکی­تر، کەم بوونەوەی ڕێژەی ئەو سەعاتانەی بۆ کار دیاری­کراوە، فەڕی بە ئاسایی­ بوونەوە نییە، ئا بێرەدایە که دەزانین لەسەرەتای سەدەی هەڤدەوە بارودۆخی کار ڕێک وەک ڕیژەی ئەو سەعاتانەی بۆ کار دیاری کرابوو، دۆخێکی تەواو نائینسانی بووە: مرۆڤ دە چاخی ناوەڕاست­دا کەم کار دەکات و ھەر  ئەمڕۆیە کە “ویستی گەرانەوە بۆ دۆخێکی ئاسایی” بەدی دەکرێت.

ئاکام

به بڕوای جان لاک “کاری ئەندامەکانی جەستەی مرۆڤ دەگەڵ ئەو بەرھەمەی بە ھۆی دەستەکانی مرۆڤەوە مسۆگەر بووە” ھاوچەشنن، چونکە ئەو شتەن که خودا بە ھەموو مرۆڤەکانی بەخشیوە ھەتا بتوانن ئەو کارە بکەن لێیان دەوەشێتەوە. بۆیە ئارێنت ڕەتی دەکاتەوە کار تەواو دە بەرھەم­دا بتوێتەوە و ھاوکات وا ڕادەنوێنێت ئەم دووە دە ھەناوی ژیانی دامەزراو لەسەر کردەدا­ لێکتری جودا بکرێنەوە، چونکە ھەردووکیان دوو چالاکی لێک جودایان لە ئەستۆیە. پێوەندی­دار بە ­بیۆلۆژی و جەستە، کار چالاکییەکە پێوەندییەکی دەگەڵ خۆی ھەیە تێی­دا بکەر هەست به بزرییەکی ڕاستەقینە- له- جیهان دەکات. ئەم چالاکییه ڕێی تێگەیشتن لە پڕۆسەی ژیان دەکاتەوە که خۆی وەک ماکێکی دەرەکی بۆ کەسەکان دادەنێت، ئەم چالاکییە” تاقە چالاکییەکی زەرووری بۆ نیشاندانی پڕۆسەیەکی ژیانەکییە”. کەوایه ناتوانین بەبێ لەبەرچاو گرتنی ئەو دەورەی کار بەلای مرۆڤەوە ھەیەتی سەرقاڵی فەلسەفە بین. دە مانای ژیانی دامەزراو لەسەر کردە­دا، کار وازی لە ناسینی ئاڵۆزیی ڕەوتەکانی سەدەکان نەھێناوە. پاش تێپەرکردنی ماوەیەکی زۆر سووکایەتی، کە کرێکاران بەرھەڵستی بوونەوە  چالاکییەکەیان دوور لەبەر چاوی گشتی بێت، کار دە ماوەی زیادتر لە دوو سەدەدا، بە بازادان و شۆڕشێکی گەورە­ی زانی کە بەسەر بنەما و پێکھاتەکەی­دا ھاتووە. بەرئاوەژوو کردنەوەی سێ جۆر چالاکی پێوەندی­دار بە ژیانی دامەزراو لەسەر کردە­ که بارودۆخی ئینسانی ئێمە پێکدەھێنن، ئەمرۆکە خۆی دە چوارچێوەی سوودی کار، زیانی بەرھەم و کردە­دا دیاری ­کردووە. دە کتێبی بارودۆخی مرۆڤی مۆدێرن­دا، ئارێنت بە دەراوی ئەو بەرئاوەژووییە­دا ڕیسکی تێکەوتوویی و نوقم بوونی مرۆڤ دە چەشنێک لە گیرۆدیی و  پووچییەکی تۆقێنەر­دا تۆخ دەکاتەوە. بۆیە ھەموو شتێک لەبەر چاویی ئارێنت کاتی و لەفەوتان­هاتوویە و ھیچ شتێک بە لایەوە قازانجی نییە مەگین کەڵکی تێچوونێکی بێ­ناوبژییانە­ی پێوە ھەبێت. لە ئەم ڕووە سەرکەوتنی حەیوانی زەحمەت­کێش بەسەر مرۆڤی داھێنەر و ئافرێنەردا خۆی ھەڵدەنێت.

* سێباستین لابرۆز، زانستگای نانت